Samen met cliënten, hun naasten en hun behandelaars van het Autisme Expertisecentrum van GGz Centraal, Emerhese, heeft TNO de app Stress Autism Mate (SAM) ontwikkeld. Door vanaf de start de behoeften en wensen van de gebruikersgroep centraal te stellen, is SAM geworden wat het nu is: een app die mensen met een autismespectrumstoornis (ASS) daadwerkelijk helpt om om te gaan met stress.
De betrokken cliënten gaven aan behoefte te hebben aan ondersteuning bij het (eerder) signaleren en verminderen van stress. SAM doet dit door vier keer per dag met zeven vragen het stressniveau van de appgebruiker te meten en direct daarna een terugkoppeling te geven. Bij een verhoogd stressniveau geeft SAM persoonlijke en algemene tips om stress te verlagen. Bovendien maakt SAM individuele patronen zichtbaar, zoals terugkerende stressvolle dagen, momenten of activiteiten.
Inclusive design
Bij de ontwikkeling van SAM hebben we ‘inclusive design’ toegepast. Hierbij staat de gebruiker centraal in het gehele ontwerpproces. Ook is er speciale aandacht voor diversiteit bij gebruikers en mogelijke beperkingen in hun (digitale) vaardigheden en omstandigheden. Zo kan de volledige doelgroep het eindproduct optimaal gebruiken. De inclusive-designaanpak bestaat uit vijf stappen.
- Identificeer Inclusive Design aanpak en doelen
- Verdiep je in je gebruikers
- Ontwerp inclusieve toepassingen
- Evalueer met je gebruikers
- Deel je Inclusive Design inzichten
1. Identificeer
Allereerst hebben TNO en GGZ Centraal vastgesteld hoe we in het project aandacht kunnen besteden aan een inclusieve aanpak. Om zo goed mogelijk aan te sluiten bij hun wensen en behoeften, was het doel om SAM samen met de doelgroep, naasten en behandelaars te ontwikkelen. Hiertoe hebben we een zo divers mogelijk cliëntenpanel geworven. 15 Cliënten met een langdurige behandelgeschiedenis, hun naasten (familielid of begeleider) en acht behandelaars van GGZ Centraal zijn nauw betrokken in elke stap van het proces. Dit is expliciet opgenomen in het projectplan.
2. Verdiepen
Vervolgens hebben we ons verdiept in wensen, behoeftes, vaardigheden en beperkingen ten aanzien van (het gebruik van) SAM binnen de doelgroep. Tijdens een focusgroep1 met behandelaars hebben we het doel, de doelgroep en de meerwaarde van de app in kaart gebracht. We zoomden in op thema’s zoals inzicht in stress(niveaus) bij cliënten, stresssignaleringsplannen en aandachtspunten in de communicatie met cliënten, waarbij we geleerd hebben van de experts2. Tijdens de sessie zijn methoden zoals context mapping3 toegepast. De bevindingen zijn vertaald naar gebruikerseisen en vastgelegd in een overzicht met persona’s4 van cliënten (karakterisering van type gebruikers).
In individuele gestructureerde interviews5 met cliënten en hun naasten hebben we hun behoeftes en wensen uitgevraagd. Hierbij gaven cliënten inzicht in hun voorkeuren ten aanzien van apps en vragenlijsten, in hun dagschema en ervaren stress door de techniek Leefwereld in kaart brengen6 (zie afbeelding rechtsboven). Zie de volgende pagina voor een aantal procestips voor de specifieke invulling en voorbereiding van de interviews.
Belangrijke inzichten hier waren dat onduidelijk taalgebruik, veel keuzemogelijkheden, multi-interpretabele emoticons, schermvullende teksten en gebruik van een breed kleurenpalet stress kunnen veroorzaken bij de doelgroep. Ook bleek er binnen de doelgroep variatie in wensen en behoeften, bijvoorbeeld ten aanzien van kleurgebruik en timing van de vragenlijsten. Hieruit voortvloeiende gebruikerseisen waren een duidelijke en rustige inhoud en vormgeving van SAM en de mogelijkheid tot het personaliseren van de app.
3. Ontwerpen
SAM is iteratief ontworpen, waarbij we zoveel mogelijk aansloten bij fysieke, cognitieve en psychosociale kenmerken van de gebruikers en hun omstandigheden.
We hebben diverse iteraties, van een paper tot en met een werkend prototype in de appstore (rapid prototyping7), aan cliënten en hun naasten voorgelegd. Hierbij stelden we gerichte vragen over inhoud, vormgeving, interactie en gebruiksvoorkeuren. Daarbij boden we beperkte keuzeopties of ontwerpvarianten aan. Omdat we stap twee grondig hebben aangepakt, konden we de meeste ontwerpkeuzes vroegtijdig maken.
Een uitkomst van deze stap is dat de appgebruiker kan kiezen voor grafieken in blauwtinten of in stoplichtkleuren. Ook het gebruik van emoticons in de vragenlijst is optioneel. Verder kan de gebruiker zelf kiezen op welk tijdstip de eerste vragenlijst van de dag beschikbaar is. De tekstuele inhoud (denk aan vragen, terugkoppeling en tips) is in nauwe samenspraak met de behandelaars samengesteld en getoetst bij cliënten en hun naasten. Op deze manier zijn onduidelijk taalgebruik (bijvoorbeeld ‘redelijk’) en beeldspraak (bijvoorbeeld ‘in je schulp kruipen’) geminimaliseerd. Kader 2 (linksonder)toont enkele ontwerprichtlijnen. Afbeelding 3 (zie volgende pagina) toont het uiteindelijke ontwerp van SAM.
Ontwerprichtlijnen
- Gebruik een rustige en consistente vormgeving zonder afleidende zaken zoals advertenties
- Vermijd spreekwoorden, figuurlijk taalgebruik en jargon (bv. “appendix”)
- Geef de gebruiker de mogelijkheid om voorkeuren in te stellen, zoals het kleurgebruik in grafieken en gebruik van emoticons en een dagschema voor het invullen van de vragenlijst
4. Evalueren
Om te monitoren of SAM goed (bleef) aansluit(en) bij de vastgelegde wensen en behoeften, hebben we SAM in diverse stappen met cliënten geëvalueerd,. Eerst gebeurde dit via een user walkthrough8 met een prototype. Daarbij gebruikten we het think aloud protocol9 (hardop vertellen wat je doet en denkt). Vervolgens vond een pilot plaats van twee weken waarin de cliënten de app in de praktijk hebben gebruikt. Nadien hebben we hen geïnterviewd. Bevindingen en aanbevelingen voor verbetering van SAM zijn vastgelegd en doorgevoerd (zie kader ontwerprichtlijnen).
5. Delen
We delen de inzichten over ‘inclusive design’ middels dit artikel en door het toevoegen van een voorbeeldtoepassing en proces- en ontwerprichtlijnen aan de inclusietoolkit (ref). Verder wordt er bredere publiciteit gegeven aan SAM via de appstore10, een video11, de SAM website12, wetenschappelijke publicaties over de uitgevoerde effectstudie en presentaties op wetenschappelijke congressen, bij cliëntenraden en bij zorgverzekeraars. Daarnaast heeft SAM de Health Valley Bridgeprijs 202113 gewonnen.
Conclusies, discussie en vervolg
De inclusive design aanpak waarbij de eindgebruikers en stakeholders intensief zijn betrokken in alle fasen van het ontwerpproces, heeft ervoor gezorgd dat de SAM app goed aansluit bij de doelgroep en hun naasten en ook daadwerkelijk gebruikt wordt. De resultaten van de pilot waren veelbelovend: we zien een vermindering in de dagelijkse ervaren stress, verbeterde coping-vaardigheden en een toegenomen kwaliteit van leven. Uit de dagelijkse praktijk blijkt verder dat cliënten die de SAM app gebruikten eerder hun behandeling konden beëindigen. Momenteel loopt er een uitgebreide studie naar de effecten van SAM op het omgaan met stress en het welbevinden. SAM wordt de komende periode verder doorontwikkeld. Denk hierbij aan het verder personaliseren van de adviezen, het toevoegen van fysiologische metingen en het opzetten van een platform (STresssignaleringsAPPlicatie; STAPP) voor soortgelijke apps en diverse doelgroepen.
Procestips
- Volg de richtlijnen van ‘auti-communicatie’14. Voorkom overvraging. Bied informatie en vragen in een rustig tempo aan en stel één vraag per keer.
- Organiseer individuele gebruikerssessies van maximaal een uur op een vertrouwde en rustige plek (bijvoorbeeld in een behandelkamer van een GGZ-locatie).
- Vertel van tevoren duidelijk wat er gaat gebeuren en wat er van de gebruikers wordt verwacht en wijk hier niet (teveel) vanaf (verplaats bijvoorbeeld geen afspraken).
- Zorg ervoor dat gebruikers je niet steeds aan hoeven te kijken. Geef ze bijvoorbeeld iets waar ze naar kunnen kijken (bijvoorbeeld screenshots van de applicatie, onderwerpen op een flipover).
