In onze vergrijzende samenleving, waar de zorgkosten hoog zijn en zorgverleners schaars, rijst de vraag wat alternatieve manieren zijn om deze ontwikkelingen het hoofd te kunnen bieden, met waardige zorgverlening. DEEL Academy – een samenwerkingsverband tussen zorginstellingen, woningcorporaties, burgerinitiatieven en kennisinstellingen – gaat hierop in en komt met een antwoord: het creëren van een empathische en zorgzame woonomgeving, gericht op 1) wat de bewoner wil en (nog) kan, 2) waar en hoe die woont, 3) wat technologie kan toevoegen en 4) wat goed is voor onze planeet.
Slechte huisvesting zorgt voor slechte gezondheid. De ‘conditie’ van onze woonomgeving wordt behalve door fysieke kenmerken in de vorm van vocht, licht en akoestiek, ook bepaald door hoe deze omgeving ervaren wordt. Deze combinatie is bepalend voor onze gezondheid. Het COVID-tijdperk heeft zichtbaar gemaakt wat de impact is van de ruimte waarin we leven op ons welbevinden. Vooral voor alleenstaande senioren en mensen in verpleeghuizen was dit zeer tastbaar. Zij hebben het vaak als een soort collectieve eenzaamheid ervaren.
De huidige demografische, sociaal-economische en technologische ontwikkelingen zullen in de komende jaren grote gevolgen hebben voor de wijze waarop we onze woon(zorg)omgeving moeten inrichten. Het beleid van scheiden van wonen en zorg speelt hier een belangrijke rol. Als gevolg van de nieuwe beleidskeuzes binnen het programma Wonen, Ondersteuning en Zorg voor Ouderen (WOZO-beleid) wordt het aantal verpleeghuisplekken landelijk bevroren. Waar voorheen mensen met een WLZ-indicatie in een verpleeghuis of een GGZ-instelling terecht konden komen, ontvangen zij de zorg steeds vaker thuis.
Vooral nu het wonen hoog op de agenda staat en de vraag naar geschikte woonoplossingen die de (efficiëntere) zorgverlening kunnen ondersteunen toegenomen is, is meer inzicht in het begrip wonen van essentieel belang. Dat geldt eveneens voor de veranderende context van ‘wonen’ en de impact hiervan op zelfredzaamheid en waardigheid van mensen met een kwetsbaarheid.
Uit studies blijkt dat alle Nederlandse verpleeghuizen slimme technologie inzetten om mensen met dementie te monitoren en te ondersteunen. Slimme zorg is een wezenlijk instrument voor waardecreatie in ons zorgsysteem geworden. Dit kan een belangrijke invloed hebben op toegankelijkheid, kwaliteit en betaalbaarheid van de zorgverlening en op het vergemakkelijken van het dagelijks leven van de gebruikers en de kwaliteit daarvan. Als ouderen en zorgbehoevenden daardoor zelf- en samen redzaam kunnen wonen, biedt een slimme woonomgeving een antwoord op belangrijke maatschappelijke vraagstukken omtrent zorg en gezondheid.
Living labs
Maar hoe zorgt een woonruimte ervoor dat iemand gezonder leeft, of sterker nog: geneest? Hieronder wordt dit tastbaar gemaakt aan de hand van twee praktijkprojecten waarin prototypen worden ontwikkeld: 1) Een huis dat mensen met dementie helpt om zelfredzaam te wonen en 2) een interactief kunstwerk dat eenzaamheid in de wijk tegengaat.
Woning als mantelzorger
Zorg wordt steeds meer naar de eigen leefomgeving verplaatst. Het living-labproject ‘Empathische Woning’ draagt bij aan de gezondheidsmissie om zorg meer in de eigen leefomgeving te organiseren. Samen met een dertigtal bedrijven en (zorg)organisaties is er een stress-verminderende woning gemaakt die mensen met beginnende dementie helpt om zelfredzaam thuis te wonen. Deze mensen kampen vaak met een verstoord dag- en nachtritme.
Met behulp van licht, geluid en geursignalen ‘leidt’ het huis de bewoners op een vriendelijke, maar duidelijke wijze door de dagelijkse activiteiten. Denk aan een projectie van een boterham op de muur tijdens lunchtijd of geluids- en beeldsignalen die de senior naar de keuken begeleidt waar die met behulp van slimme technologie een ei kan bakken of een boterham kan smeren. Of een stem (van een mantelzorger) die zegt: ‘Moet je niet naar bed? Het is twaalf uur.’ De woonkamer wordt dan wat donkerder en op de vloer verschijnen lichtgevende pijlen die naar de slaapkamer wijzen, waar vervolgens de lamp aanspringt. Hier spelen artificial intelligence (AI), sensortechnologie en big data een faciliterende rol.
Sensortechnologie wordt ingezet om te zien wat het effect van deze oplossingen op het eetpatroon, dag- en nachtritme en welzijn van de bewoner is. Maar het gaat dan niet louter om het verzamelen van ‘evidences’. Hoe de ruimte door de senior en (informele) zorgverlener ervaren wordt, is ook van belang bij het creëren van meer op maat gemaakte, aanpasbare en genezende woonvormen.
Bouwen van een samenleving
Bouwen voor vergrijzing gaat eigenlijk over het bouwen van een ‘samenleving’. Vele studies laten zien dat de fysieke en de sociale omgeving even belangrijk zijn en met elkaar verweven zijn om gezond en actief oud te kunnen worden. Ook wordt steeds duidelijker dat de in deze participatiesamenleving beoogde ‘samenredzaamheid’ door de complexiteit van het zelfstandig wonen, wordt aangetast: dit heeft zijn weerslag op de sociale cohesie en leefbaarheid van de woonomgeving.
Het living-labproject ‘The Art of Connection’ (zie ook de hoofdfoto, red.) heeft als doel om senioren te stimuleren om zo lang mogelijk ‘mee te blijven doen’. Het idee is om slimme kunst in te zetten om de zogenaamde ‘publieke familiariteit’ te vergroten. Publieke familiariteit wil zeggen: korte herhaaldelijke ontmoetingen tussen buurtbewoners die bijdragen aan het gevoel van veiligheid, herkenbaarheid en sociale acceptatie in de wijk.
Samen met de bewoners van een Arnhemse wijk zijn wij op zoek naar de inrichting van deze wijk, waar we hopen dat het slimme kunstobject straks mensen aanzet tot het maken van contact. Daarbij willen we inzetten op het tegemoet komen aan (zorg)behoeften, ter bevordering van extramuralisering. Via huisartsen en het Rijnstate ziekenhuis krijgen we meer zicht op de zorgbehoeften, het zorgverleningsproces en de situatie van de zorgbehoevende senioren in deze wijk. Daarnaast doen technische bedrijven mee die ons ondersteunen bij het toepassen van AI en gebruik van big data.
Uiteindelijk wordt samen met kunstenaars en bewoners de vertaalslag gemaakt naar een kunstobject. Door het bevorderen van sociale interactie tussen bewoners en daarmee het versterken van de informele netwerken, beoogt dit living lab op termijn bij te dragen aan een woonomgeving die gezondheid stimuleert en eenzaamheid bestrijdt.
Onderweg
Hoewel slimme woonomgevingen mensen kunnen ondersteunen om gezonder en langer zelfredzaam thuis te wonen, mogen we de (ethische) uitdagingen die hiermee gepaard gaan niet over het hoofd zien. In de praktijk wordt er weinig rekening gehouden met wat de gebouwde omgeving met onze gezondheid doet, terwijl studies laten zien hoe een goed ontworpen gebouw ons preventief, provocatief en assisterend in het dagelijks leven kan helpen. Een goed ontworpen ruimte kan je naar de juiste plek leiden en je daarmee tot rust brengen. Maar het kan ook het tegenovergestelde bereiken, wat kan leiden tot stress en extra vermoeidheid bij de gebruikers.
Daarnaast zijn slimme toepassingen vaak oplossingen die oorspronkelijk voor andere doeleinden (zoals militaire en industriële projecten) ontwikkeld zijn. Het inbedden van deze oplossingen in de nieuwe sociale, organisatorische en relationele context van wonen met zorg, vergt zorgzaamheid.
Mensgerichte aanpak
Om de beoogde impact te kunnen bereiken, is het noodzakelijk om te komen tot een integrale en mensgerichte aanpak die enerzijds de bestaande sociale en infrastructurele mogelijkheden benut, en anderzijds optimaal gebruik maakt van nieuwe technologieën om oplossingen te ontwikkelen.
In dat geval kan de technologie helpen om de woonomgeving, zoals wij die kennen, te veranderen naar een hulpmiddel voor zorg en ondersteuning voor de (oudere) bewoner. Een meedenkende en empathische leefomgeving die voor (oudere) mensen kan zorgen en helpen bij het bevorderen van hun vitaliteit. Kortom, de woonomgeving als medicijn.
Woning als mantelzorger
Zorg wordt steeds meer naar de eigen leefomgeving verplaatst. Het living-labproject ‘Empathische Woning’ draagt bij aan de gezondheidsmissie om zorg meer in de eigen leefomgeving te organiseren. Samen met een dertigtal bedrijven en (zorg)organisaties is er een stress-verminderende woning gemaakt die mensen met beginnende dementie helpt om zelfredzaam thuis te wonen. Deze mensen kampen vaak met een verstoord dag- en nachtritme.
Met behulp van licht, geluid en geursignalen ‘leidt’ het huis de bewoners op een vriendelijke, maar duidelijke wijze door de dagelijkse activiteiten. Denk aan een projectie van een boterham op de muur tijdens lunchtijd of geluids- en beeldsignalen die de senior naar de keuken begeleidt waar die met behulp van slimme technologie een ei kan bakken of een boterham kan smeren. Of een stem (van een mantelzorger) die zegt: ‘Moet je niet naar bed? Het is twaalf uur.’ De woonkamer wordt dan wat donkerder en op de vloer verschijnen lichtgevende pijlen die naar de slaapkamer wijzen, waar vervolgens de lamp aanspringt. Hier spelen artificial intelligence (AI), sensortechnologie en big data een faciliterende rol.
Sensortechnologie wordt ingezet om te zien wat het effect van deze oplossingen op het eetpatroon, dag- en nachtritme en welzijn van de bewoner is. Maar het gaat dan niet louter om het verzamelen van ‘evidences’. Hoe de ruimte door de senior en (informele) zorgverlener ervaren wordt, is ook van belang bij het creëren van meer op maat gemaakte, aanpasbare en genezende woonvormen.
