Transitie naar duurzame zorg vraagt om gedragsaanpassingen

Het zal zo’n 35 jaar geleden zijn dat in de zorg de grote omslag begon van herbruikbare middelen naar disposables. De groene jassen, groene OK-lakens en -mutsen werden aan de kapstok gehangen en vervangen door veelal blauw wegwerpmateriaal. Het wassen was vervuilend, chemische reinigingsmiddelen kwamen in het afvalwater.

Niet alleen het katoen werd vervangen. De herbruikbare transducers voor het invasief meten van bloeddruk werden op grote schaal vervangen door disposable transducers. En die bevatten componenten zoals koper en silicium, gevat in een plastic behuizing. Die omslag heb ik van nabij mee gemaakt, destijds nog als productmanager voor Gould Medical, de uitvinder van de herbruikbare transducer. De oudere lezers zullen zich de naam Statham vast nog herinneren, de gouden standaard voor invasieve bloeddrukmeting. Ondanks berekeningen die aantoonden dat de kosten voor herbruikbare systemen lager waren, was de omslag niet tegen te houden. Gebruiksgemak ging boven kosten. En milieu-aspecten speelden toen nog geen rol. Of het volgende probleem het gevolg was van de omslag naar disposables is mij niet bekend, maar het lijkt wel logisch, want het scheiden van afval was toen nog zeker geen gewoonte. In 1989 verhuisde het UMCU, toen nog AZU, naar de Uithof. Heel vernieuwend, het nieuwe AZU werd verwarmd door de eigen verbrandingsovens. Helaas bleek al snel dat de uitstoot dusdanig vervuilend was dat de verbrandingsovens werden stilgelegd en de aansluiting op de Utrechtse stadsverwarming gebruikt moest worden, een enorme, onvoorziene kostenpost. Verschillen in benadering Nu, 35 jaar later, ziet het er naar uit dat we weer terug gaan naar ‘af’. Wat betreft de kleding zijn er al de eerste initiatieven om het oude katoen in ere te herstellen, al begint het soms slechts met de muts. Maar wat is er op tegen om ook wegwerpjassen en het afdekmateriaal weer terug te brengen naar het oude ‘vertrouwde’ katoen. Wastechnieken en reinigingsmiddelen zijn vernieuwd. Scheiding van afvalwater is ook geen bijzonderheid meer. En wat de logistiek in de zorg betreft mag dit toch geen probleem opleveren, want de witte jassen en broeken worden nog steeds gereinigd en opnieuw gebruikt. En mochten die niet van katoen, maar ander materiaal zijn, laten we dan toch maar katoen in ere herstellen. Daarmee kan de katoenindustrie nieuw leven ingeblazen worden, hetgeen kan bijdragen aan de economie van onderontwikkelde landen. Medische elektronica Wat betreft de medische elektronica is het een ander verhaal. De ontwikkeling van zorgtechnologie heeft niet stil gestaan. Vele nieuwe sensoren zijn in gebruik genomen en er komen nog steeds nieuwe sensoren bij. De verwachting is dat het aantal digitale middelen, zoals sensoren voor de registratie van diverse fysiologische parameters, een exponentiële groei zal doormaken. Wereldwijd wordt een jaarlijkse groei verwacht van bijna 20 procent tot 2027. Alleen al in Europa werden in 2020 meer dan 80 miljoen medisch elektronische middelen in gebruik genomen. Die leveren een grote bijdrage aan het afvalprobleem van elektronica en plastic. De verwachting is verder dat in 2028 het volume van elektronica en plastics jaarlijks met respectievelijk 4,3 procent en 3,4 procent zal groeien. Minder dan 40 procent van alle e-waste en 9 procent van alle plastics vindt in Europa op dit moment een weg naar de recycling. Dit vraagt dus een volledig andere aanpak. Tegenstrijdigheden Uit onderzoek is gebleken dat de zorg op afstand (telemonitoring), gestimuleerd onder de Covid-19 crisis, heeft geresulteerd in een halvering van de CO2-uitstoot in de VS¹ . De verklaring daarvan is eenvoudig, gewoon minder gebruik van transportmiddelen naar en van het ziekenhuis. Maar juist bij telemonitoring wordt veel gebruik gemaakt van sensoren om op afstand fysiologische parameters te registeren. Wat weer bijdraagt aan de eerdergenoemde groei van elektronica en plastics. Het gebruik daarvan zal zeker de berekende halvering van CO2-uitstoot ten dele of mogelijk volledig teniet doen. Laten we daarom niet te vroeg juichen. Veel initiatieven Op het gebied van duurzame (groene) zorg zijn er veel initiatieven in Nederland. Al 7 jaar geleden, in 2015, werd op initiatief van het Ministerie van VWS en het RIVM, de eerste Green Deal van de zorgsector ‘Nederland op weg naar duurzame zorg’ in beweging gezet² , Green Deal 226. Beoogde doelen zijn de CO2-emissie van de zorgsector terug te dringen, circulair werken te bevorderen, de hoeveelheid medicijnresten in oppervlaktewater en grondwater terug te dringen en het creëren van een leefomgeving in en buiten zorginstellingen die de gezondheid van iedereen bevordert ³. De stichting Sustainable Healthcare Challenge streeft er naar om studenten en young professionals te inspireren, stimuleren en steunen om duurzaam te ondernemen in de gezondheidszorg⁴ . Een mooi initiatief, alleen ontbreekt het aan de focus op “groene zorg”, wat de naam wel doet vermoeden. En dan is er de Sustainable Healthcare Accelorator, een ecosysteem van partners die vanuit innovatie en ondernemerschap de groene transitie in de zorg willen versnellen. Zo creëren zij samen een duurzaam gezonde samenleving, voor mens én milieu, en met oog voor financieel en maatschappelijk rendement⁵. De Groene Zorg Accelorator GZA brengt in kaart, ondersteunt, faciliteert en versnelt bestaande groene zorginnovaties en –vernieuwingen. Het is een nationale en internationale netwerkorganisatie en beschikt over een uitgebreide internationale databank.⁶ Niet uit te vlakken valt ook het WEEE-forum⁷, de International Association of Electronic Waste Producer Responsibility Organisations, waar ook medisch elektronische afval sterk onder de aandacht staat. Gebrek aan circulair ontwerp Noemde ik in het begin de disposable bloeddruk transducer als één van de eerste medische producten die bijdragen aan de ‘afvalberg’, bij het ontwerp ervan is totaal geen rekening gehouden met de mogelijkheid tot circulariteit. Dus geschikt te maken voor recycling of zelfs hergebruik. Daaraan ontbreekt het nog steeds in het ontwerpproces voor medische elektronica, alsmede andere elektronica. Denk eens aan onze mobiele telefoons. Daarom is het recente Nederlandse initiatief, het kennisplatform circulair ontwerpen, Circonnect ⁸ van groot belang. “Wij bundelen onze krachten om onze gezamenlijke kennis van circular design continu met elkaar te delen, te verrijken en actief te distribueren.” Immers, aan de basis van de transitie naar groene zorg staat het ontwerp van producten. Gedragsaanpassing eerste vereiste Oude gewoontes belemmeren transitie, zo ook in de zorg. Een bekend gegeven, zonder de juiste gedragsaanpassingen verander je de wereld niet. En dan kom ik weer op het stokpaardje, hoe bereik je nu het meest effectief, efficiënt en snel de gewenste gedragsaanpassing? U raadt het al: met spelmatige intelligentie, die de intrinsieke en extrinsieke motivatie om duurzaam te veranderen stimuleert. Neem het simpele voorbeeld van statiegeld, de extrinsieke motivatie om producten in te leveren, waarna scheiding en recycling van gebruikte stoffen mogelijk is. Of zelfs hergebruik, zoals bij sommige inktpatronen mogelijk is. Ook gedragswetenschappers raken steeds meer overtuigd van spelmatige intelligentie. In alle voornoemde initiatieven ontbreekt het helaas aan gedragswetenschappers en game designers. Worden die nog steeds niet serieus genomen dan? Initiatief gamesector Gelukkig heeft de gamesector zelf het initiatief genomen. In 2018 begon Games4Sustainability⁹. Inmiddels zijn er meer dan 100 games en simulaties die de transitie naar een circulaire economie en ‘groene samenleving’ bevorderen. Het betreft een breed scala aan klimaatonderwerpen. Aan zorg gerelateerde games ontbreekt het (helaas) nog enigszins. Daarom mijn oproep aan alle organisaties, die zich met de transitie naar groene zorg bezighouden, inclusief de overheid, om verder te kijken dan “hun neus lang is”. Betrek de game sector om het transitie proces te versnellen. Een tweetal internationale producenten van medische apparatuur heeft in ieder geval de weg naar ons gevonden in een groot Horizon Europe project. Daar over binnenkort meer.