Het Systemisch Exposoom

Tien jaar geleden stond ik voor een onverwacht dilemma. Lucien Engelen, aanjager van digitale innovatie in de zorg, vroeg me mee te werken aan iets allesbehalve digitaals: een printmagazine. Terwijl overal de aandacht verschoof naar websites, apps en online communities, wilde het ICT&health magazine een tastbaar platform ontwikkelen dat zorgprofessionals zou inspireren. Ik vroeg me af of dat zou aanslaan in een snel digitaliserende wereld. Toch bleek het een uitstekende zet: het blad werd een baken voor vernieuwende ideeën en technologie in de zorg, terwijl het de menselijkheid van deze sector bleef benadrukken.

Rond diezelfde tijd gaf ik een presentatie over de vijf voornaamste problemen in de zorg: gebrekkige interoperabiliteit, tekorten op de arbeidsmarkt en ontoereikende preventieprogramma's stonden bovenaan. Recent vond ik diezelfde slides terug en besloot ik ze - voor de grap - opnieuw te tonen aan een groep professionals. De zaal reageerde met herkenning. Niet omdat de problemen waren opgelost, maar omdat ze nog even actueel bleken te zijn. Op dat moment besefte ik dat we nog veel te doen hebben om de zorg te moderniseren.

De verwachting

Tien jaar terug zou ik zonder aarzelen hebben voorspeld dat het zorglandschap er nu radicaal anders uit zou zien. Ik verwachtte dat iedere patiënt probleemloos toegang zou hebben tot zijn of haar volledige medisch dossier, ongeacht welke zorgverlener dat dossier had aangemaakt. Preventie zou de pijler zijn waarop het systeem rustte, met wearables die onze vitale parameters en leefstijldata verzamelden, klaar om direct te integreren in de zorg.

Supermarkten zouden niet alleen gezonde voeding promoten, maar ook preventieve screenings aanbieden in speciale 'zorghoeken'. Het onderscheid tussen de medische en niet-medische wereld zou vervagen, met de patiënt als centrale speler die dankzij digitale tools regie over de eigen gezondheid zou nemen.

De praktijk

De praktijk ziet er helaas nog niet zo gestroomlijnd uit. Er zijn zeker ontwikkelingen: in ziekenhuizen vind je digitale kiosken om je aan te melden, en in wachtkamers zie je patiënten met activity trackers of smartwatches. Maar de echte transformatie - het moment waarop zorg, welzijn, technologie en economie volledig samenkomen - is nog niet bereikt.

Intake en consultaties in zorginstellingen verlopen in essentie vaak nog hetzelfde als tien jaar geleden. We zien fragmentatie en eilandvorming, waardoor patiënten zelfs bij eenvoudige verrichtingen van het kastje naar de muur worden gestuurd. Dit resulteert in gemiste kansen, hogere kosten en onnodige complexiteit voor zowel patiënten als zorgverleners.

Waarom zo traag?

In de afgelopen jaren is het me duidelijk geworden waarom die omslag zo moeizaam tot stand komt. We hebben te maken met een systeem dat zowel briljant als verstikkend is. In Nederland en België beschikken we over uitstekende specialisten en moderne infrastructuur, maar worstelen we met financieringsmechanismen die vooral ziekte vergoeden in plaats van gezondheid te belonen.

Overheden, die vaak worden gezien als drijvende kracht voor structurele verandering, opereren in een kort-cyclisch perspectief: iedere vier à zes jaar moet er electorale verantwoording worden afgelegd. Vernieuwing kent altijd risico's; risicomijding is in de politiek soms aantrekkelijker dan investeren in ideeën met een langere terugverdientijd.

Daarnaast beschouwen overheden zorg als ‘kostenpost' en te weinig als ‘investering'. Preventie is aantoonbaar rendabel: elke euro die je erin steekt, kan tot drie of vier euro aan zorguitgaven besparen. Toch zien we nog altijd niet de benodigde grootschalige ombuiging van budgetten om een duurzame impact te maken.

In de markt bestaan eveneens weerstanden. Het medisch establishment is niet altijd happig op ingrijpende innovaties die vaste routines doorbreken. Tegelijkertijd stuit ondernemerschap in de zorg op wantrouwen: men vreest dat winstmaximalisatie de boventoon voert in plaats van weloverwogen zorgverlening. Deze vrees is begrijpelijk, maar remt innovatie onbedoeld.

Een nieuw perspectief

Om te begrijpen waarom systemen zo moeilijk veranderen, is het concept van het 'exposoom' nuttig. In de geneeskunde verwijst dit begrip naar alle omgevingsfactoren - omgeving, leefstijl, sociale context, chemische stoffen - die onze gezondheid beïnvloeden. Genetica bepaalt een deel van onze kwetsbaarheid, maar het brede scala aan omgevingsfactoren bepaalt uiteindelijk of een ziekte zich ontwikkelt.

Als we dit concept toepassen op de zorg als systeem, zien we een 'systemisch exposoom' met talloze variabelen: financieringsstromen, opleidingscurricula, maatschappelijke normen, politieke ambities, technische mogelijkheden en privacywetgeving. Net zoals je bij een mens niet één factor kunt aanwijzen die de gezondheid bepaalt, kun je niet één enkele oorzaak of oplossing aanwijzen om het zorgsysteem te hervormen.

Wil je echt iets veranderen, dan moet je aan meer knoppen tegelijk draaien. Dit verklaart waarom een systeemverandering zo complex is: vergelijkbaar met het aanpassen van een diepgewortelde leefstijlgewoonte, maar dan op maatschappelijke schaal.

Hoopvolle ontwikkelingen

Er zijn echter duidelijke tekenen van vooruitgang. 'Gezondheid' heeft niet meer het stoffige imago van doktersbezoek en ziekenfondsen. Het is relevant geworden in diverse sectoren:

• Fitnessketens evolueren van simpele sportfaciliteiten naar aanbieders van geavanceerde gezondheidsmetingen en opvolging.
• Wearables en sportkleding worden gekoppeld aan coaching-apps die persoonlijke gezondheidsdata analyseren.
• De hotelsector investeert fors in wellness-aanbod.
• 'Longevity clinics' (klinieken gericht op gezond ouder worden) schieten als paddenstoelen uit de grond.

Het bedrijfsleven, de economie en de politiek zien gezondheid niet langer als puur medisch terrein. Het is een divers ecosysteem geworden waar beleving, technologie en maatschappelijke behoeften samenkomen.

Veel startups en scale-ups hebben ontdekt dat er grote kansen liggen in het verlagen van zorgkosten door betere toegankelijkheid, preventie en gepersonaliseerde ondersteuning. Concrete voorbeelden zijn:

• Platforms die met kunstmatige intelligentie symptomen screenen voordat een patiënt naar de dokter gaat.
• Apps die de vitaliteit van werknemers monitoren en gerichte interventies voorstellen.
• Virtuele consulten bij de huisarts die fysieke bezoeken verminderen en toegankelijkheid vergroten.

Deze initiatieven worden nu nog deels gedreven door particuliere ondernemers, maar geven het signaal af dat de markt oog heeft voor mensgerichte oplossingen.

Huisarts als gezondheidsregisseur

In deze transitie zie ik een cruciale rol voor de huisarts. Traditioneel een poortwachter, kan de huisarts evolueren naar gezondheidsregisseur. Huisartsen combineren hun medische kennis en inzichten met technologie die data uit verschillende bronnen interpreteert, waardoor ze bevindingen kunnen verbinden met een holistische blik op de mens.

Stel je voor: je bezoekt je huisarts niet alleen voor een recept, maar voor een consultatie waarbij je persoonlijke gezondheidsomgeving in kaart wordt gebracht. Voedingspatronen, stressniveaus, werk- en gezinssituatie en genetische aanleg worden samengebracht in een overzichtelijk dashboard. De huisarts of eerstelijnscoach helpt je vervolgens naar de juiste vervolgstappen:

• Een sportprogramma bij een lokale gym met slimme apparatuur.
• Een digitale tool die je slaap-waakritme monitort.
• Een psycholoog met expertise in stressmanagement.

Daarin schuilt een enorme kracht, omdat je niet alleen focust op één probleem, maar op het totale plaatje.

Technologie als versneller

Technologie is een cruciale versneller in deze transformatie, maar nooit een doel op zich. Wearables, elektronische patiëntendossiers en AI-gestuurde screenings helpen om grote hoeveelheden data inzichtelijk te maken. Ze ontrafelen verbanden die voor mensenogen minder goed zichtbaar zijn, zodat zorgkeuzes gepersonaliseerd kunnen worden.

Een concreet voorbeeld komt van het Amerikaanse Devoted Health, dat inzet op preventieve eerstelijnszorg en claimt tot 40 procent te kunnen besparen op de totale zorgkosten. Deze cijfers moeten zorgvuldig worden geëvalueerd, maar laten zien dat investeren in nieuwe aanpakken loont.

Wanneer technologie slim wordt ingezet, kan het zorgverleners ontlasten, zodat er meer tijd overblijft voor echte mens-tot-mensinteractie. Ook patiënten begrijpen beter hoe hun gedrag invloed heeft op gezondheid, wat de motivatie vergroot om actief aan de slag te gaan met leefstijlaanpassingen.

Gezamenlijke verantwoordelijkheid

De boodschap is simpel: als we het ‘exposoom’ van het zorgsysteem willen veranderen, moeten we onze krachten bundelen. Managers, beleidsmakers en stafmedewerkers in ziekenhuizen kunnen nadenken over hoe hun organisatie - en zij zelf - kunnen bijdragen. Welke processen kunnen we anders inrichten? Hoe stimuleren we onze medewerkers om moderne technologie te gebruiken die hun werk verlicht? Managers, beleidsmakers en zorgprofessionals kunnen processen anders inrichten en een organisatiecultuur bouwen waarin samenwerking met private initiatieven wordt gezien als kans, niet als bedreiging.

Voor bedrijfsontwikkelaars en investeerders biedt de zorg ruimte voor waardecreatie die verder gaat dan alleen winst. Investeringen in digitale zorgplatformen, open source systemen of AI-gestuurde diagnosetools kunnen een katalysator zijn voor schaalbare impact, met voordelen voor de samenleving én een gezond verdienmodel.

De praktijk toont aan dat goed ontworpen initiatieven zorg menselijker en betaalbaarder maken. We willen immers niet alleen meer jaren aan het leven toevoegen, maar vooral meer gezonde, kwalitatief goede levensjaren. Recent onderzoek toont aan dat op dit vlak in de leeftijdsklasse van 65 tot 90 veel winst te behalen is.

Het stemt optimistisch dat gezondheid nu hoger op de agenda staat dan ooit. De vergrijzing en stijgende zorgkosten dwingen tot innovatie. Burgers worden bewuster en willen meer regie over hun gezondheid. De huidige generatie managers in zorginstellingen en bedrijven beseft dat preventie en een holistische kijk op gezondheid de sleutel zijn tot duurzame zorg.

De vraag is: gaan we collectief de stap zetten om te investeren, samen te werken en te experimenteren? Kunnen we de focus verschuiven van 'repareren' naar 'voorkomen' en technologie inzetten om menselijkheid terug te brengen in de spreekkamer? 

Ik geloof van wel. De tijd is rijp.