Zorgminister Fleur Agema heeft ambitieuze plannen met kunstmatige intelligentie (AI). In het regeerakkoord worden de mogelijkheden van generatieve AI zelfs als ‘revolutionair’ omschreven. Het kabinet investeert daarom 162 miljoen euro voor het regelen van de randvoorwaarden voor technologische vooruitgang in de zorg. Maar in welke mate kunnen deze ambities echt leiden tot structurele veranderingen in de zorg? En welke uitdagingen blijven bestaan ondanks de focus op AI-innovaties?
Is AI de oplossing voor het tekort aan zorgpersoneel?
In 2033 komt de zorgsector naar schatting zo’n 200.000 medewerkers tekort. Dat heeft te maken met de vergrijzing – maar ook dat er veel tijd van zorgprofessionals verloren gaat aan minder zinnig werk. Verpleegkundigen en verzorgenden zijn zo’n 30 tot 40 procent van hun werktijd kwijt aan administratie. Het kabinet hoopt dat Generatieve AI administratief werk uit handen neemt en dus het personeelstekort oplost.
“Het verlagen van de administratietijd is een verantwoordelijkheid van ons allemaal. Generatieve kunstmatige intelligentie kan ook hier een revolutie veroorzaken. Als we de administratietijd weten te halveren naar zo’n twintig procent van de werktijd, zijn we er voor de komende jaren al”, aldus Agema, doelend op het personeelstekort.
Generatieve kunstmatige intelligentie kan administratie sneller wegwerken, brieven en verslagen automatisch laten schrijven of gesprekken automatisch laten samenvatten. Wil de zorg aan de slag met AI, dan levert dat de komende jaren paradoxaal genoeg juist extra kosten op. Dat heeft verschillende oorzaken. Data moet soms zo ‘gekneed worden’ dat algoritmes er iets van begrijpen. Dat kneden houdt in dat gegevens met elkaar overeen moeten komen, zodat er analyses op losgelaten kunnen worden. Ook moet personeel opgeleid worden om met AI te leren werken. IT-systemen moeten veilig en volgens wetgeving functioneren. Kunstmatige intelligentie levert op korte termijn in elk geval geen kostenbesparing op, maar vergt een investering. De vraag is of dat in deze kabinetsperiode al terugverdiend wordt.
AI is een hype en dat is problematisch
Het is niet alleen de vraag of AI op korte termijn de beste oplossing is, het is ook de vraag of AI op de lange termijn de meest optimale oplossing is. Het probleem is dat kunstmatige intelligentie op dit moment een hype is. Hypes zijn problematisch, omdat ze alternatieve oplossingen overschaduwen, ook als die alternatieven beter, goedkoper, ethischer of simpeler zijn. Dat lijkt ook nu het geval. De grootste effectiviteitswinst boekt de zorg niet behaald door formulieren in te laten vullen door AI. De grootste effectiviteitswinst is: deze formulieren simpelweg niet meer invullen. Daarom stelde de SP een formulierenbrigade voor, die met een stofkam door alle formulieren heengaat.
Dat is waar de schoen wringt: het kabinet zoomt niet ver genoeg uit in zijn probleemanalyse, maar staart zich blind op het administratieve werk dat zorgwerkers moeten doen. Waarom stelt de regering zich niet de vraag waarom die administratieve handelingen überhaupt nodig zijn? Omdat het systeem is gebouwd op controle in plaats van vertrouwen, doordat er sprake is van marktwerking en omdat het idee bestaat dat werk van zorgprofessionals gestandaardiseerd kan worden. Ik hoef verplegers niet te vertellen dat het verlenen van zorg niet even meetbaar is als de productie van een lopende bandmedewerker; een auto die van de band afrolt is nou eenmaal tastbaarder dan iemand die wel of niet van klachten verholpen is.
Daarbij is het de vraag of controleren zinniger is dan vertrouwen. Een voorbeeld ter illustratie. Tien jaar geleden accepteerden allen leden van de Tweede Kamer niet dat Bulgaren fraudeerden met kindertoeslagen, dus werd er strenge controle ingesteld – door middel van middel AI. De 805 frauderende Bulgaren kostten de schatkist 4 miljoen euro per jaar, zo becijferde Jesse Frederik in Zo hadden we het niet bedoeld. Dat is nog geen 0,006 procent van het complete toeslagenbudget. De strengere controle zorgde voor ongekend leed bij onschuldige burgers en zo’n negen miljard euro aan compensaties voor gedupeerden. De praktijk bewijst dat vertrouwen lucratiever is dan controleren. Maar dat betekent wel dat er soms misschien een beetje fraude plaats vindt. Kunnen we dat accepteren, ook als het lonender is dan controle (door middel van AI)?
Agema lijkt de beloften van tech-industrie te herhalen als ze het heeft over de ‘revolutionaire mogelijkheden van AI’. Gehoopt mag worden op een kritischere houding. Grote techbedrijven hebben ons opgezadeld met online nepnieuws, het Cambridge Analytica-schandaal, privacy-schendingen en polarisatie. De bedrijven die hiervoor verantwoordelijk waren, proberen ons nu warm te maken voor AI. Dat vraagt om een bedachtzamere houding. Daarbij is het ironisch dat een regering die het buitenland met argusogen bekijkt zich zo gewillig uitlevert aan Amerikaanse techbedrijven.
Andere oplossingen dan AI
Hoe moet het dan wel? Het is zinnig dat Agema op zoek gaat naar manieren om de administratieve last van zorgprofessionals terug te dringen. AI kan zich lenen als oplossing voor dit probleem; de nieuwsgierigheid van de zorgminister naar AI spreekt tot de verbeelding en laat zien dat de overheid en innovatie heus wel in dezelfde zin geplaatst kunnen worden.
Maar laten we hopen dat het leiderschap van Agema daar niet stopt. Ze verkeert in een unieke positie als zorgminister en is in staat om het systeem op de schop te nemen. Door regeldruk te verminderen, private equity de deur te wijzen en marktwerking tegen te gaan. Ik heb het vermoeden dat minister Agema deze plannen bekend voorkomen, aangezien ze jarenlang zijn voorgesteld door kamerlid Agema.
Dat vraagt om een nieuwsgierige én kritische houding ten opzichte van AI en het inzicht dat AI slechts een handige tool is en geen wondermiddel. Agema kan als minister van VWS structurele veranderingen in de zorg doorvoeren. Tot dusver lijkt haar meest revolutionaire verandering dat onnodige administratie wordt afgehandeld door AI. Laten we hopen dat AI zich niet wederom bewijst als hype die alternatieve oplossingen overschaduwt, ook als deze beter, goedkoper of simpeler zijn. Aan Agema om deze kans niet te missen.
