Het leven is vol risico’s, verwacht, onverwacht en onbekend. Bij gezondheid en welzijn gaat het om risico’s bij behandeling, een paalde leefwijze of aandoening, bijwerkingen van medicatie en het gevaar van cybercriminaliteit. Bijwerkingen en complicaties zijn gevolgen die rechtstreeks in verband staan met de ziekte, behandeling, medicatie of vaccinatie.
Het accepteren van risico’s hangt af van de dringende noodzaak; of wij er zelf een keuze in hebben en gevoelsmatige of belevingseffecten. Zo overlijden er jaarlijks in Nederland waarschijnlijk 17.000 tot 20.000 mensen aan verkeerd medicijngebruik. Dat is ongeveer hetzelfde als het aantal corona-doden. Dat eerste getal nemen we echter voor lief, als we het al kennen.
De coronapandemie was heel onverwacht. De kans op een mondiale epidemie, veroorzaakt door zoönose (ziekte van dier op mens) was echter al jaren voorspeld. En pinda-allergieën maken meer slachtoffers dan terroristen. Toch treden wij niet op tegen de pinda. Hoe reel zijn risico’s en bijwerkingen en hoe zijn ze te voorkomen? Hoe kan gezondheidstechnologie hieraan bijdragen?
Schrik voor corona-vaccins
Bij de corona-vaccins zit de schrik er nu goed wegens het risico op een zeldzame veneuze trombose in de hersens, veroorzaakt door een immunologische reactie tegen de eigen bloedplaatjes. Hoe groot is het risico op deze bijwerking? En wat is het risico voor de bevolking als het aantal vaccinaties afneemt?
Bij deze vraagstelling botsen wetenschappelijke feiten over risico’s en de gevoelsmatige beleving van mensen. Puur cijferwerk tegenover een angstig gevoel over het mogelijk krijgen van de gevreesde doch zeldzame Centrale Veneuze Trombose (CVST). Hoe reel is dat en wat valt er met e-health en ICT-technologie te voorkomen?
Een andere interessante vraag is: was CVST gewoon niet te verwachten? Trombose was al een ernstige complicatie van een corona-infectie gebaseerd op een immuunrespons voor een beperkt aantal gevoelige patiënten. Vaccinatie wekt ook een immuunrespons op en dan is een immuunreactie (hier tegen de bloedplaatjes) logisch geredeneerd niet geheel buiten verwachting. Ook al is het mechanisme mogelijk anders. Was dit in een computersimulatie, Lab On a Chip-setting (LOC) of met AI al niet vooraf te voorspellen geweest?
Wat is een risico?
Puur wetenschappelijk beschouwd is een risico het resultaat van de kans op een gebeurtenis maal de ernst daarvan: Risico (R) = Kans (K) x Gevolg (G). Daarop zijn allerlei risicoanalyses gebaseerd. Bijvoorbeeld de Risico Inventarisatie (RIE) op de werkvloer. Risicoanalyses zijn bij veel toepassingen in het bedrijfs-, medische, farmaceutische en gewone leven verplicht. En is het risico eenmaal bekend, dan wordt daarop beleid gemaakt, het risicomanagement.
Er zijn kwalitatieve en kwantitatieve risicoanalyse. Kwalitatief is de lichtste vorm en maakt een inschatting per object, proces of medische ingreep. Daar zijn formules, ervaringstrajecten, onderbuikgevoel en fuzzy logic voor. Nooit 100 procent veilig, maar het geeft een goed indruk. Je kunt hier ook AI-algoritmen met deep learning op los laten.
De kwantitatieve risicoanalyse gaat verder en dieper. Zoals de naam al aangeeft, probeert dit analyseproces alles zoveel mogelijk te kwantificeren. Dat heeft beperkingen: Het is duur, complex en regelmatig zijn niet alle benodigde data voorhanden.
Voor gezondheid en welzijn betreffen de belangrijkste risicoanalyses behandelmethoden, medicatie, vaccinatie, gedrag- en leefwijze. Daar hebben het RIVM, het Trimbosinstituut, universiteiten, Hoge Scholen en ZonMW interessante modellen voor.
Hoe reel?
Van 100 procent veilig tot net tolerabel; een breed gebied. Iedereen loopt in het dagelijks leven risico’s. En dan gaan we statistisch kansberekenen. Stel, je wilt een weg oversteken om bij de supermarkt te komen. Dan kans dat je op straat overreden wordt, is klein. De gevolgen zijn afhankelijk van veel factoren, zoals type voertuig, snelheid en bouw en leeftijd van het slachtoffer.
Verreweg de meeste voetgangers komen ongeschonden aan de overkant. En je hebt die boodschappen toch nodig. Dan nemen wij iets van 1 op de 100.000 (60 doden per jaar) voor lief. laat staan de kans om tijdens het oversteken door de bliksem te worden getroffen:1 op 2.000.000.
Wat nog als tolerabel wordt beschouwd, wordt een stuk strenger bij medische en farmacologische zaken gaat. vrijwel zeker dood gaan bij niet opereren, 10 procent kans op overlijden tijdens de operatie? Vaccineren en een stuk minder ziek worden of niet overlijden tegen een kans op een dodelijke complicatie van 1 op de 100.000? Om het over de bijwerkingen van medicijnen en anticonceptiepillen nog maar niet te hebben.
Tegenrisico’s
Helaas zijn risico’s regelmatig een soort communicerende vaten. reduceer je het ene risico, dan groeit het andere risico, ook wel het tegenrisico genoemd. Bekend uit de geneeskunde is dat als je de ene kwaal elimineert de mens weer een wat hogere leeftijd bereikt, waardoor ouderdomsziekten meer kans maken.
Bij corona en kwetsbare doelgroepen kan het volgende dilemma ontstaan. Door vaccinatie een kans van 1 op de 100.000 tot 1 op de miljoen voor een fatale trombose. Het risico om aan corona te overlijden ligt boven de 1 (1 op de 100). Tevens is de kans op verspreiding door nu niet gevaccineerde mensen groter. Lastige inschattingen voor een leek, die hiervoor eigenlijk een soort decision supportsysteem zou moeten hebben. Er zijn apps (in ontwikkeling) die dit heel beeldend kunnen.
Wat betekenen grenswaarden?
Voorrisico’s bij een slechte luchtkwaliteit, geluidsoverlast, hittebelasting, stikstofuitstoot e.d. zijn er grens- en wettelijke waarden. In het algemeen zijn dat afspraken waarbij de belangen van gezondheid en welzijn plus klimaat zijn afgewogen tegen de (groei van de) economie, industrie en landbouw of veeteelt. Anders kan er niets meer, zegt de overheid.
De gezondheidszorg zegt met haar waarden en richtlijnen iets heel anders. Slechtere lucht en meer hitte of lawaaistress leveren aanzienlijk meer zieken en doden op. Een spel van kansen en risico’s waarbij gezondheid en welzijn vaak aan het kortste eind trekken.
Beleving van risico’s
De factor beleving of opgewekte emoties geeft de R van risico een heel andere lading. Een relatief kleine R kan een heel groot acceptatieprobleem worden als de gemoederen hoog oplopen over wel / niet gevaarlijk. Zeker als de media er bovenop springen met informatie-tsunami’s, de infodemic. Het risico wordt gevoelsmatig als veel ernstiger (de R wordt een aantal malen vermenigvuldigd) ervaren dan het cijfermatig is.
De overheid wordt geconfronteerd met boze of verontruste burgers die drastische en regelmatig te harde maatregelen eisen. Dat wordt erger als de burger de dreiging als van bovenaf opgelegd ervaart (5G-masten, windmolens, vaccinatiecampagnes).
Bij risicobeleving gaat het om het gevoel van veiligheid. Daarop hebben onder meer invloed: kennis van de materie, vertrouwen in de overheid, etniciteit, geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, sociaaleconomische klasse, media-aandacht en persoonlijke gevoeligheid. Het gevoel van onveiligheid overmant de realiteit en acceptatiebereidheid.
Campagnes en berichtgeving omtrent de coronapandemie, lockdowns, avondklokken en vaccinaties zijn schoolvoorbeelden van hoe de beleving wordt beïnvloed. Deskundigen die elkaar tegenspreken, voor de ogen duizelende cijfers, gruwelverhalen over bijwerkingen, maatregelen die telkens veranderen en flinke misrekeningen. Niet gek dat de burger het niet meer kan volgen en de acceptatiegraad zienderogen daalt. En dat in ons informatietijdperk.
Tastbaar maken
Nogal wat risico’s worden genegeerd. Een ver van mijn bed-show, er niet voor willen betalen of jezelf pleziertjes moeten ontzeggen zijn veel voorkomende redenen. En dan kan de zojuist besproken beleving hen tastbaar maken. Beleef het risico en zij worden deel van de eigen realiteitszin. Immersive medicine of health is een treffend voorbeeld. Beleef ondersteund door Virtual, Augmented of Mixed Reality wat er gebeurt als het (toch) misgaat, hoe je ziek wordt en de leefwijze de eigen gezondheid kan beïnvloeden.
De huidige entertainmentindustrie zit momenteel op het niveau van wat je kunt dromen kan je waar maken. Het onderdompelen in een inspirerende interactieve ervaring van rondom beeld, 3D geluid, motion tracking en haptische sensoren. Van spel tot een belevende tastbaarheid van hoe het met gezondheidsrisico’s staat.
Bijwerkingen
Bijwerkingen zijn ongewenste of onbedoelde effecten die optreden bij een medische behandeling. Dat kan op één factor berusten, maar regelmatig gaat het om combinaties - zoals bij bepaalde medicijnen. Bekende bijwerkingen zijn te voorkomen of te beheersen. Onbekende bijwerkingen verschijnen helaas te vaak als duveltje uit het farmaceutische doosje. Daar valt met de huidige e-technieken al veel preventief aan te doen.
Er liggen veelbelovende kansen bij het ontwikkelen van nieuwe medicijnen met computermodellen. Behalve of ze ook daadwerkelijk werken kan je er ook het risico op bijwerkingen mee inschatten. Een andere optie is de medicijnwerking voorspellen per app. Werkt het niet, loop dan ook geen risico door het te gebruiken. Dit gebeurt ook al bij risico's van een coronabesmetting voorspellen.
Voorspellen is regeren
Een variant van vooruitzien is regeren. Preventie is de moeder van de medische porseleinkast. Voorkomen of tijdige voorspellen en ingrijpen voorkomen veel onnodige slachtoffers en bijwerkingen. Dat geldt voor medische ingrepen, medicatie / farmacie en vaccinatie en welzijnsinterventies.
ICT en e-health bieden daartoe tal van mogelijkheden. Naast het voorspellen van bijwerkingen geeft het in kaart brengen van het genoom van de ontvanger van medicatie of vaccins mogelijkheden om de effectiviteit – en risico’s - te voorspellen.
Interessant is hier de inzet van AI. De virtuele mens als ongelimiteerd laboratorium in plaats van een altijd beperkte menselijke trial of controle groep. Hieraan werkt onder meer de Universiteit van Leiden. Verder groeit het LOC door via een Organ On a Chip (OOC) tot een complete Human Body on een Chip (HBOC). Bij de pandemieën, klimaatcrisis en schaarste helpen voorspellende AI-modellen om tijdig te kunnen ingrijpen alvorens het echt uit de hand loopt.
Het leven bestaat uit risico’s. Wij kunnen deze wel voorspelbaar, beheersbaar en reëel maken. De modellen en technologie zijn er al. Nu nog vaker inzetten.
